Dr. Zef Mirdita në librin e tij, “Krishtëzimi ndër shqiptarë”, Zagreb, 1998 flet për teorinë e dr. Gottfried Schramm-it për rolin e besëve në krishtëzimin e shqiptarëve.
Dr. Zef Mirdita shkruan:” Dijetari gjerman, Gottfried Schram, shpreh mendimin se përhapësit e krishtenizmit ndër shqiptarë janë besët, një fis thrakas që ka jetuar në trekëndëshin e sotëm kufitar: Bullgari, Maqedoni dhe Serbi.
Ai e lidh këtë me veprimtarinë misionarike të ipeshkvit Nicetës nga Remesiana (350-420), sot Bela Palanka, në trevën e Nishit.
Qëllimi i G. Schramm-it është që përmes besëve, si bartës të krishtenizmit në këto treva, ta shpjegojë jo vetëm krishtenizimin e shqiptarëve, por edhe etnogjenezën e tyre.
Sipas G. Schramm-it, besët, të cilëve krishtërizimin ua përhapi ipeshkvi Niceta nga Remesiana, që nga fundi i shekullit IV e tutje, të persekutuar nga kanët bullgarë, si Krumi dhe i biri i tij Omurtagi, të cilët ishin paganë, në fillim të shekullit IX u detyruan të shpërngulen nga treva e tyre – territori në mes malit Orbelos dhe Haemus – dhe u vendosën në trevën veriore të Shqipërisë së sotme.
Schramm-i thekson se ipeshkvi Niceta i Remesianës jo vetëm që e zotëronte gjuhën e besëve por, madje i frymëzuar nga përkthimi i Biblës nga ana e Ulfilës në gjuhën e gotëve, e përkthen Biblën në gjuhën e tyre.
Madje thotë se gjuha e besëve është përdorur edhe në liturgji dhe për këtë qëllim e ka shpikur një alfabet të ri, që kishte mundur të quhet alfabeti besian.
Me këtë, paraardhësit e shqiptarëve – besët, pra edhe shqiptarët, kishin për të pasur një gjuhë liturgjike të vetën. Këtu fillojnë pikëpyetjet në të cilat përgjigjet mund të jenë tejet arbitrare.
Nuk dua të flas për karakterin e fesë së krishterë ndër besët.
Ajo që duhet theksuar është fakti se përkundrejt kthimit të tyre në krishtenizëm, këta kanë jetuar edhe më tutje sipas dokeve dhe zakoneve të tyre, të cilat i veçonin nga të tjerët.
Mjafton të lexohet letra e shën Jeronimit dërguar Heliodorit, ipeshkvit të Antinout te Venediku, më 396, në të cilën qartë përshkruhet natyra e tyre e egër, ku ndër të tjera thotë: Egërsia e besëve dhe pamja e tyre e vrazhdë, e njerëzve të veshur me lëkura, të cilët dikur për shpirtrat e të vdekurve i bënin urban njerëzit, britmat e tyre të tmerrshme i zbutnin me këngën e ëmbël të kryqit dhe në tërë vendin tingëllonte klithma “Krisht”, gjegjësisht këngën e Paulinit nga Nola, mikut të Nicetës, të cilit edhe ia ka dedikuar këtë këngë, në të cilën përmenden shprehjet si të egër, përherë të gatshëm për luftë, grabitçarë, cuba etj.
Ja pra, çfarë mentaliteti ka mbretëruar në mjedisin ku ka vepruar ipeshkvi Niceta, i cili për nga kultura i ka takuar botës latine, kurse për nga formimi teologjik arealit gjuhësor grek.
Madje, për dallim nga Ulfila i cili ka qenë përkthyes i Biblës në gotishte dhe ithtar i arianizmit, e në mes tjerash edhe i lidhur me Konstantinopolin, Niceta ka qenë i lidhur me Perëndimin.
Sidoqoftë, krishterizmi, për përhapjen e të cilit Niceta vepron me fjalë, vepra dhe shkrime, duke përkthyer edhe pjesë të Biblës në gjuhën e besëve, u zhvillua edhe në forma monastike.
Këta rregulltarë kanë vepruar në trajta misionarike edhe ndër vetë besët.
Për më tepër, murgadat e këtyre rregulltarëve gjendeshin edhe jashtë Ballkanit, madje edhe në Sinaj, në të cilat përveç besishtes flitej edhe latinishtja greqishtja, sirishtja dhe gjuha egjiptiane.
Pikërisht murgadat thotë G. Schramm, dëshmojnë për ekzistencën e gjuhës bese si gjuhë kishtare me tekste liturgjike, libra uratësh dhe pjesë të ungjijve, mu ashtu si në mesin e armenëve e të tjerëve.
Sado që teoria e G. Schramm-it, e cila përmes krishtenizimit të besëve dhe përhapjes së tyre në trevat iliro-shqiptare ta shpjegojë etnogjenezën e popullit shqiptar, për nga konstrukti është e logjikshme, megjithatë, dashur e pa dashur, vetvetiu lë vend për disa pyetje fundamentale që kanë të bëjnë me krishtenizimin e shqiptarëve.
Së pari, si të shpjegohet fakti i qenies së të terminologjisë kishtare liturgjike në Kishën Katolike ndër shqiptarë, e cila terminologji është e karakterit latin dhe e latinishtes së kohës republikane?
Si të kuptohet pjesëmarrja e ipeshkvijve nga e gjithë treva iliro-shqiptare në koncilet ekumenike, duke filluar që nga Koncili i Nikesë në vitin 325, sikur të pranohej hipoteza se besët janë përhapësit e krishtenizmit ndër shqiptarë, në shekujt e mëvonshëm?
Ose, si të kuptohet e tërë ajo korrespondencë e papëve të Romës me ipeshkvijtë e trevës iliro-shqiptare, sikur të pranohet një hipotezë e krishtenizmit të vonshëm të shqiptarëve, të cilin ua sollën besët?”
Shihet qartë se Mirdita arsyeton me argumente. Dhe ka të drejtë.
Kam patur rastin ta takoj dhe të bisedoj gjatë me Schramm-in në Tiranë me rastin e një konference shkencore për krishterimin më 1995.
Schramm-i e mbajti kumtesën e tij sui generis, debatoi, foli gjatë.
Në një takim me të së bashku me prof. Skënder Anamalin ja kundërshtuam tezat e tij.
Arkeologjia ka dhënë fakte për krishterimin në Shqipëri shumë më përpara shekullit IV, shumë më përpara Niketës së Remezianës.
I thashë se studiuesi Ramadan Sokoli ka bërë një kumtim, ku thotë se Niketa qe dardan, pra ilir, se Niketa është autor i himnit të Deum Laudamus.
Schramm-i e kundërshtoi me forcë këtë fakt.
Në atë kohë unë s’kisha në dorë bibliografinë më të fundit për këtë çështje.
Në librin e dr. Mirditës kjo çështje sqarohet, besoj, përfundimisht. Dr. Mirdita në një nga shënimet e tij erudite ve në dukje:
“Për jetën dhe veprat e Niketës shih: Ernst Hompel, Nicetas Bischof von Remesiana. Studien zur Geschichte des altkirchlichen Taufsymbols. Diss. phil. Erlangen 1895; E. A. Burn, Niceta of Remesiana. His life and works, Cambridge 1905; Wilhelm August Ptin, Niceta, Bischof von Remesiana als Schriftsteller und Theologe, München 1909; Zoran Semjak, Niceta von Remesiana. Christliche Unterweisung und christliches Leben im spätantiken Dacien. Diss. theol. Greiburg i. Br. 1975; Klaus Gamber, vep. e cit., fq. 71 – 83; Gottfried Schramm, Anfänge des albanischen Christentums…, f1. 48 – 111, 209-218. Deri vonë është menduar se Niceta është edhe autor i himnit Te Deum laudamus.
Mirëpo, në saje të një analize të thukët, të vetë tekstit, që e ka bërë Ernst Kähler, del se ky himn nuk është i tij. (shih: Ernst Kähler, Te Deum laudamus. Studien zum Te Deum und zur Geschichte des 24. Psalms in der alten Kirche, Berlin 1958, f1. 119-130).”
Teoria e Schramm-it ngjall diskutim, debat.
Ai nuk përfill faktet arkeologjike, por bën një sistem arsyetimi gati unik.
Schramm-i “rrëzon” teorinë e autoktonisë së iliro-shqiptarëve të paktën që nga prehistoria dhe epoka e bronzit.
Teza e Schramm-it është se shqiptarët janë të ardhur relativisht vonë në trojet e tyre.
Për më gjatë dhe hollësisht mund të konsultohet Gottfried Schramm, Anfänge des albanischen Christentum: die frühe Bekehrung der Bessen und ihre langen Folgen, Freiburg im Brisgau 1994.
KULTI I MANËVE, AUGURËT NË DURRËS
Altari është zbuluar në qytetin e Durrësit në vitin 1931 dhe mbishkrimi i tij është bërë i njohur nga Adrian Bruhl (Albania, 5, 1935, f. 91, nr. 2) dhe P. C. Sestieri “Epigraphica, 4, 1942, f. 132, nr. 8 si dhe nga Guntram Koch (Iliria 1, 1988, f. 157 e vazhdim).
Mbishkrimi është:
D.M.S
SERGCORNE
LIOCASTRICIO
SATVRNINOAVG
FRATRI
CASTRIANICE
MATRI
ERGCORNE
L IVSCASTRICI
VS LYCARIOAGVG
P
D(is) M(anibus) S(acrum)
Serg(io) Cornelio Castricio Saturnino Aug(uri)
Fratri (et) Castriae Nice
Matri Serg(ius) Cornelius
Castricius Lycario Aug(uris) P(osuit)
Mbishkrimi u kushtohet Manëve nga Sergius, Cornelius Castricius Saturninus-it, Augurë vëllait (dhe) Castricia Nice-s,
Monumenti është i shekullit II pas Krishtit.
Formula D.M.S. dmth DIS MANIBUS SACRUM përkthehet ZOTAVE MANE TË SHENJTË.
Po çfarë përfaqësojnë Manët?
Në mitologjinë romake Manët ishin shpirtrat e të vdekurve dhe sidomos shpirtrat e mirë. Manët jetonin brenda në tokë, të afërmit u bënin për t’i nderuar blatime me verë e qumësht.
Sipas besimit romak varret ishin nën mbrojtjen e Manëve. Zhurma dhe tingujt e metaleve i shqetësonin Manët dhe i bënin të iknin, por pamja e zjarrit i gëzonte, prandaj pranë varreve vendoseshin llamba të vogla.
Tradita romake e respektimit të Manëve në Durrësin e shekullit I-rë përputhej me atë të banorëve ilirë që e kishin të fortë respektimin e kujtimit të shpirtrave të stërgjyshërve dhe të parëve të tyre. Kështu besimi bëhej sinkretik, i përbashkët. Edhe një gjë tjetër.
Nga mbishkrimi del se Sergi, Carnel Castrici Saturnini janë augurë. Por çjanë augurët. Janë pjesëtarë të një kolegji priftërinjsh romakë të cilët shtinin fall me anë të fluturimit të zogjve (vetë emri augur vjen nga fjala avi-zog).
Augurët dilnin në një vend të hapur, ndanin kupën e qiellit në katër sektorë dhe sipas sektorit ku dukeshin zogjtë përcaktonin nëse ishin këto shenja të mira ose jo.
Augurët shtinin fall edhe me qëndrimin e pulave të shenjta (p.sh. si e çukitnin ato ushqimin e hedhur), por edhe me dukuri të tjera si me rrufenë, bubullimën.
Augurët ushtronin ndikim të madh në jetën politike, sepse interpretimet që u bënin ata falleve merreshin si bazë për të përcaktuar afatet e mbledhjeve dhe të fillimit të luftës.
Kemi një dëshmi të Ciceronit i cili tallet me interpretimet e augurëve që në shekullin I-rë para Krishtit.
Sipas Ciceronit augurët, duke gënjyer besimtarët shikonin njëri-tjetrin në sy dhe mezi përmbanin gazin, sepse vetë ata nuk i besonin falleve.
Shprehja “qeshja e augurit” përdorej për gënjeshtarët dhe mashtruesit. Augur quhej edhe një profet që i dështonin profecitë.
Dy shekuj mbas Ciceronit kolegji i augurëve në Durrës funksiononte seriozisht. Këtë e dëshmon edhe monumenti që përshkruam më sipër.
Serg Carneli Castrici Saturnini ja kushton monumentin vëllait Castri Nice dhe nënës, që duhet të kenë vdekur.
Sergi ka një mbiemër mitologjik Saturnini.
Lidhet me emrin e hyut Saturn, hyu i lashtë i romakëve për të mbjellat, që shumë shpejt u identifikua me Kronin e grekëve.
Sipas mitit Saturni, pasi u shpronësua nga Zeusi, erdhi në Itali, në krahinën që qeverisej nga Janusi dhe që më vonë u quajt Lacium.
Saturni u mësoi njerëzve bujqësinë, kulturën e rrushit, idenë e barazisë dhe lumturisë. Për nder të Saturnit organizoheshin festa të mëdha, saturnalet, që kremtoheshin çdo vit në 17 ose 19 dhjetor dhe vazhdonin 6 ditë e net.
Gjatë ditëve festive zhdukeshin dallimet shoqërore, shpesh skllevërit zinin vendin e padronëve, të cilët u shërbenin në tryezën e gostisë
Gjyqet dhe shkollat mbylleshin, të dënuarit nuk mund të ekzekutoheshin, armiqësitë ndërpriteshin.
Skllevërit me një kësulë frigiane, si shenjë çlirimi, rendnin në qytet, të dehur duke kënduar.
Jehonë e saturnaleve u bënë më vonë karnavalet etj.
Mbi pikturën shkëmbore në Spile të Trenit
Studiuesi Djurdje Boskovič nga Beogradi, specialist i pikturave rupestre (shkëmbore) mori pjesë në Kuvendin I të Studimeve Ilire, që u mbajt në Tiranë 15-20 shtator 1972. Duke qenë i pranishëm e mbaj mend shumë mirë interesimin e madh që ngjalli diskutimi i tij.
Bazuar në studimin e Myzafer Korkutit “Le pitture rupestri di Treni (Albania)” në “Bulletino di Centro Communo di Studi Preistorici”, IV, 1969 si dhe në “Studime historike” 2, 1969 dhe në “Studia albanica” 1, 1972, pa harruar dhe fotografitë shumë të mira në “Shqipëria arkeologjike”, Tiranë, 1971, Boskoviči bëri parashtrimet e tij kundërshtuese, duke i klasifikuar pikturat shkëmbore të Trenit jo si prehistorike, por si mesjetare.
Boskoviči ve në dukje se: “Nuk ka shumë kohë që shkenca u pasurua me njohjen e një dokumenti jashtëzakonisht interesant, me pikturat cinegjetike të paraqitura në shkëmbin e Spilesë, afër fshatit të Tenit, në Shqipërinë e Jugut. Ne tani e njohim fare mirë atë, në sajë të studimit të kolegut tonë Myzafer Korkutit.
Është fjala për një skenë gjahu drerësh, që ndiqen nga gjahtarë, të hipur në kuaj dhe nga qen.
M.Korkuti ka vënë në dukje, që në fillim fare mirë, se në Ballkan mund të gjenden ngjashmëri me këtë skenë vetëm në një kompozim të punuar në të njëjtën mënyrë me një shkëmb shumë të pjerrët në Lipci, në grykën e Kotorit.
Duke u mbështetur në sa është thënë për këtë kompozim nga autorë të ndryshëm, si dhe në ngjashmëritë me disa skena të të njëjtit lloj të vizatuara në shkëmbinjtë e Val Kamonikës, në Alpet Jugore, autori mendon ta caktojë si datë për këtë kompozim mbarimin e mijëvjeçarit II të erës së vjetër.
Pikërisht kësaj epoke i përket shtresa parahistorike që është zbuluar në shpellën e Trenit, 500 metra larg shkëmbit të Spilesë.
Mirëpo unë kam pasur rastin të studioj edhe kompozimin e Lipcit dhe përfundimet që kam nxjerrë si për këtë monument ashtu edhe për pikturat e Spilesë sot, janë pak ndryshe.
Pikë së pari, në Lipci nuk është fjala vetëm për paraqitjen e një tufe drerësh dhe drenushës, siç e kemi parë më parë, por edhe për një kompozim të gjahut të drerëve që ndiqen nga dy gjahtarë të hipur në kuaj.
Është e vërtetë se këta kalorës nga përpjesëtimet janë paraqitur në mënyrë shumë më të thjeshtë dhe më skematike se sa ata të Spilesë.
Ka gjithashtu rëndësi të vihet në dukje se kompozimi i Lipcit përmban edhe dy kryqe të thyera të paraqitura me një formë të posaçme.
Nga ana tjetër, në krahinat prapa Grykës së Kotorit, në Mal të Zi, po sidomos në Hercegovinë, në Bosnjë dhe madje në Serbinë perëndimore dhe në Dalmaci, gjenden aurë varri, – stecakë, – që janë me mijëra, një numër i madh të cilëve janë zbukuruar me relieve, midis të cilëve ka një numër mjaft të madh kompozimesh gjahu drerësh.
Ajo që ka rëndësi të madhe është se në shumë kompozime me skena gjahu janë vënë edhe kryqe të thyera, midis të cilave ka forma krejt si ato të Lipcit. Të gjithë këta gurë varri janë të shekullit XIII dhe të gjysmës së parë të shekullit XIV dhe arrijnë fazën më të lartë në shekujt XIV dhe XV.
Ngjashmëria midis kompozimit të Lipcit dhe atyre që gjejmë mbi stecakët, si nga pikëpamja e temës ashtu dhe nga fryma e forma është aq e qartë sa që nuk mund t’i përkasë veçse së njëjtës epokë, sidomos për arsye se ndodhet tanimë në skajin e të njëjtit territor.
Po ta studiojmë tani kompozimin e Spilesë do të gjejmë edhe disa elementë që na çojnë, për sa i përket datimit, në të njëjtin përfundim.
Pikë së pari si tema ashtu edhe teknika e punimit, – viza me gëlqere të vendosura në shtresa mjaft të trasha, – janë pothuaj krejt të njëllojta me ato të Lipcit. Edhe format e drerëve janë mjaft të ngjashme megjithëse ato të kalorësve ndryshojnë mjaft.
Nga ana tjetër, në Lipci nuk ka qen dhe në Spile nuk ka kryqe të thyera. Mirëpo fryma e përgjithshme, dhe së bashku me të me sa duket edhe funksioni – ndoshta me qëllim kulti, – që duhej të kryenin të dy kompozimet, janë krejt të njëllojtë. Le të theksojmë edhe se të dy kompozimet, ai i Lipcit dhe ai i Spilesë, ndodhen në ambiente, në peizazhe për çudi të ngjashme.
Duke ju afruar edhe ca kompozimit të Spilesë ne do të mund të vinim re edhe aty hollësira që mund t’i përkasin vetëm Mesjetës.
Kështu të dy kalorësit e radhës së poshtme i mbajnë heshtat në gatishmëri; horizontalisht sipas mënyrës së kalorësve të Mesjetës.
Maja e heshtës së kalorësit të mesit është zbukuruar me një flamur të vogël.
Po ky kalorës mban një përkrenare me majë.
Të tre kuajt që janë ruajtur mirë edhe sot kanë frerë të dyfishtë.
Kalorësi i pjesës së sipërme të kompozimit mban në dorën e djathtë të përthyer te bërryli, një zog – ndoshta një fajkua.
Ka të ngjarë edhe një fajkua në fluturim të jetë paraqitur sipas majës së heshtës së kalorësit të qendrës.
Qentë marrin pjesë në gjah si ndihmës të stërvitur të njeriut.
Për të gjitha këto elementë ne gjejmë në relievet e stecakëve ngjashmëri pak a shumë të drejtpërdrejta. Unë po zgjedh këtu, me qëllim krahasimi, vetëm disa nga më karakteristiket.
Këto konstatime na çojnë në përfundime me një rëndësi të pakundërshtueshme.
Edhe unë vetë jam i detyruar t’i ndryshoj përfundimet e mia të para në lidhje me kompozimin e Lipcit.
Në fillim fare mendoja se ky kompozim i përket krejt kompleksit të artit të stecakëve.
Po nuk mund të jetë aspak kështu kur është fjala për kompozimin e Spilesë. Ai është shumë larg nga krahina e stecakëve, kështu që duhen kërkuar shpjegime të tjera për lindjen e tij.”
Boskoviči i afrohet të vërtetës.
Për mendimin tim duhet të artikulonte më shumë disa shpjegime më kuptimore në rrafshin e artit.
Arti pikturik në gur nuk është bërë vetëm në prehistori por edhe në mesjetë. Kjo është pikë e fortë arsyetimi dhe krahasimi.
Ikonografia e shkencës së gjahut me kalorës që përdorin fajkua, heshta dhe mbi kuaj që mbajnë frerë hekuri për të gjuajtur drerët flet për një semantikë mesjetare të gjahut të një bashkësie kalorësish, që parakuptojnë një rang shoqëror deri diku një shkallë hierarkike të feudalizmit.
Frerët, heshtat prej hekuri të çojnë në ekzistencën e punishteve të farkëtarëve, gjë e pakuptueshme në mijëvjeçarin e dytë para erës sonë kur Korkuti e daton pikturën e Trenit.
Stërvitja e fatkojve tregon gjithashtu një cilësi për praktikat e gjahut në mesjetë.
Në kompozimin e Trenit bien në sy edhe elementë të tjerë: njëri nga kalorësit mban një përkrenare me majë, maja e heshtës së kalorësit të mesit ka një flamur të vogël. Qentë duken se veprojnë të stërvitur si në një formacion.
Pra kultura e organizimit të gjahut nuk është spontane, as kuturu.
Teza e Boskovičit se stili dhe nomenklatura e pikturave shkëmbore të Trenit (Spilesë) dhe Lipcit mund të lidhen me artin e stecakëve (steçkave) të bogomileve duket jo e sigurtë, ambiguide.
Mendimi im është se kjo lidhje është më e natyrshmja dhe më e shpjegueshmja.
Herezia e bogomileve qe shumë e madhe në zonën e fushës së Korçës.
Prej shumë kohësh unë e kam botuar një studim ku e kundërshtoj tezën e Korkutit se piktura e Spilesë në Tren është prehistorike.
Dr. Petrika Lera në artikullin e tij “Një element i ri në pikturën shkëmbore të Spilesë në Tren”, Tempulli, 1998, f. 18-21 shkruan: “Sipas M.Korkutit piktura e Spilesë është një vepër prehistorike e realizuar nga ilirët aty nga fundi i periudhës së bronzit të vonë.
Në përcaktimin e kësaj moshe ai u mbështet në të dhënat arkeologjike të zbuluara në shpellën e Trenit që gjendet shumë pranë pikturës së Spilesë, si dhe në ngjashmërinë që paraqet kjo pikturë si në aspektin teknik, ashtu dhe atë tematik me ato të zbuluara në vise të tjera të Ballkanit dhe jashtë tij.
Në kundërshtim me këtë vlerësim B. Boskoviç është i mendimit se piktura shkëmbore e Spilesë – ndonëse siç vëren M. Korkuti ofron shumë si në aspektin tematik, teknik dhe peizazhit me atë të Lipcit në Mal të Zi dhe të Val Camonica pranë Breshias (Brescia) në Italinë e veriut, – kurrsesi nuk është prehistorike, por mesjetare.
Një provë e sigurtë për këtë janë gurët e varreve – stecake të zbuluara me mijëra në Mal të Zi, Hercegovinë, Bosnjë dhe Dalmaci, të cilat janë zbukuruar me relieve, një pjesë e mirë e të cilave paraqesin kompozime gjahu, drerësh, njëlloj si ato të Spilesë.
Ngjashmëria midis pikturës së Spilesë dhe relieveve të stecakëve, siç provon B. Boskoviç, nuk qëndron vetëm tek tematika, por edhe tek shumë elementë të tjerë, që kanë të bëjnë me paraqitjen e figurave dhe të elementëve që i shoqërojnë ato, si flamuri, zogu etj
Relievet e stecakëve si për nga tematika dhe figura botëkuptimore religjioze janë të shekullit XIII dhe të gjysmës së parë të shekullit XIV dhe arrijnë fazën më të lartë në shekujt XIV – XV.
Pra, siç shihet midis pikëpamjes së M. Korkutit dhe B. Boskoviç ekziston një diferencë kohore e gjatë prej afro 2600 vjetësh.
Në të mirë të sqarimit të mëtejshëm të përkatësisë kohore të pikturës shkëmbore të Spilesë, do të donim të jepnim ndihmesën modeste, nisur nga një zbulim i ri, i bërë kohët e fundit në këtë vend.
Është fjala për një element të përfaqësuar nga një figurë Kryqi, i cili ndonëse i vetëm ka një rëndësi të madhe në saktësimin e moshës së pikturës së Spilesë.
Zbulimi i figurës së Kryqit u bë i mundur gjatë organizimit të një ekspedite të përbashkët vëzhguese në disa nga pikat arkeologjike të rrethit të Korçës, me kolegët gjermanë të kryesuar nga Prof. B. Mënsel.
Figura e Kryqit gjendet rreth 12 km më poshtë në faqen lindore të shkëmbit, që lartësohet i shkëputur në formën e një shtylle masive njohur me skena gjahu.
Kryqi është pikturuar në një lartësi prej afro 2,70 m nga rrëza e shkëmbit, por mund të arrihet dhe soditet më nga afër në sajë të një blloku shkëmbor që gjendet poshtë tij. Materiali me të cilin është bërë pikturimi i Kryqit është i njëjtë me atë të skenave të gjahut.
Ai përfaqëson një pastë gëlqereje, me ngjyrë bezhë të çelët në të verdhë, sot në gjendje të petrifikuar (ngurtësuar) dhe të lidhur fort me faqen shkëmbore.
Pasta e përdorur për pikturimin ka qenë në gjendje brumi të trashë, gjë që duket nga relievi pak a shumë i ngritur i figurave.
Figura e Kryqit nuk është plotësisht e ruajtur.
Nga krahët e tij janë shkëputur copa pikture, ku më të mëdha e ku më të vogla, por megjithëkëtë leximi i tij është i qartë për këdo që e shikon, ndonëse zbukurimi ka qenë një shans i bukur, mbasi faqja shkëmbore ka të njëjtën ngjyrë me atë të pastës, që ka sot piktura.
Kufijtë ekstremë të krahëve të Kryqit janë të qartë dhe kjo bën të mundur njohjen e përmasave të tij. Kështu krahu vertikal është i gjatë 33,5 cm, ndërsa ai horizontal 23 cm. Në të katër hapësirat e Kryqit ruhen mbetje germash.
Ndonëse germat nuk ruhen në mënyrë të kënaqshme, nuk është e vështirë të kuptohet se ato përfaqësojnë inicialet e një firme tani të njohur në botën ortodokse bizantine dhe pasbizantine, siç është ajo e Birit të Perëndisë, Jezu Krishtit.
Kështu në dy hapësirat e sipërme të Kryqit, mbetjet e germave do t’u përkisnin inicialeve IC/XC, kurse në dy hapësirat e poshtme, inicialet NI/KA.
Ky Kryq me këto iniciale në liturgjinë ortodokse gjendet në pjesën qendrore të meshanikut dhe simbolizon në tërësinë e vet qengjin, i cili personifikon Krishtin.
Në leximin e inicialeve të Kryqit të Spilesë mund të veçojmë dy pjesë, të sipërmen dhe të poshtmen.
Në të sipërmen inicialet përfaqësojnë emrin e Birit të Perëndisë Jezu Krisht, kurse në të poshtmen bekimin “Fiton”.
Pra, në tërësinë e vet Kryqi i Spilesë simbolizon bekimin e Birit të Perëndisë, në mundjen e kundërshtarit dhe sigurimin e fitores.
Tani bëhet fare e qartë, pse piktorët e Spilesë së Trenit zgjodhën dhe pikturuan pikërisht këtë Kryq, që i paraprin kompozimit të tyre në ndeshjen me drerët.
Prania e figurës së Kryqit në Spilenë e Trenit, me simbolet karakteristike mesjetare, realizuar me të njëjtin material dhe me të njëjtën teknikë, ashtu sikurse dhe kompozimi me skena gjahu, dëshmon qartë se kjo e fundit nuk mund të mbahet më, sikundër mendohet nga M. Korkuti, si një vepër e artit prehistorik.
Dëshirat lidhur me këtë vlerësim janë shprehur me kohë prej B. Boskoviç, ndonëse ai atëherë nuk ishte në dijeni të pranisë së figurës së Kryqit në pikturën e Spilesë së Trenit. Në sajë të veçorive stilistike dhe përngjasimeve me ato të vendgjetjeve të tjera të Ballkanit B. Boskoviç e vlerësoi kompozimin piktural të Spilesë, si një vepër mesjetare të shekullit XIV – XV.
Ky vlerësim tani, me zbukurim në Spilenë e Trenit të figurës së Kryqit, gjen një konfirmim edhe më të plotë lidhur me përkatësinë mesjetare të kompozimit pikturor me skena gjahu.
Krahas Kryqit në afërsi të kompozimit piktural të Spilesë u gjetën edhe disa fragmente qeramike kryesisht parete dhe vegja, enësh karakteristike për kohën e mesme.
Ndër to më shprehëse janë vegjët vertikale të bardhakëve me seksin petashuq, zakonisht të zbukuruara në kurriz me nga një të thelluar, të realizuar me incizim, tipike për shek. X – XI. Prania e kësaj qeramike sugjeron një datë mbase më të hershme se shek. XIV – XV për realizimin e kompozimit pikturor të Spilesë.
Me datimin e pikturës shkëmbore të Spilesë së Trenit në Mesjetë, trashëgimisë ortodokse shumë të pasur të trevës së Korçës i shtohet një vepër e re, në një gjini të re, të panjohur më parë, siç është piktura shkëmbore.”
Faktet e mësipërme plotësojnë.
Por unë kam një kontestim. Kryqi me simbolin NIKA nuk ka lidhje me semantikën religjioze të pikturës shkëmbore të Spilesë, ndonëse është afërsisht i një kohe.
Ky kryq është një kundërvënie, dmth një simbol i triumfit të ortodoksisë bizantine ndaj skenës ku mungon kryqi të Spilesë së Trenit.
Siç e kam shprehur në një studim të mëparshëm piktura e Spilesë është një subjekt i artit të bogomileve. Shpreh persekutimin e tyre simbolik.
Gjahtarët gjuajnë drerët, në këtë rast drerët janë heretikët.
Aleksi I Komnen, perandori i Bizantit në shekullin XI i persekutoi egërsisht bogomilet, e dogji dhe prijësin e tyre.
Por gjatë sulmit të normanëve kundër Durrësit në 1081 perandori Aleks i mobilizoi disa mijra bogomilë në ushtrinë e tij për mbrojtjen e Durrësit.
Këtë e dëshmon bija e tij, princesha Ana Komnena në librin e saj “Aleksiada”.
Një nga qendrat e bogomileve qe fusha e Devollit.
Ka mundësi që bogomilet të kenë pikturuar skenën në shkëmbin e Spilesë si një dëshmi historike.
Më pas kundërshtarët e tyre e kanë bërë kryqin me simbolin NIKA. Besoj se kështu ka ndodhur.
Skenat e gjahtarëve me drerët janë edhe në stacaket e bogomileve në Bosnje.
Djurdje Boskovič e thekson këtë.
Por ai e ka një dilemë.
Ai arsyeton në mëdyshje kështu:
“Përveç kësaj të dy kompozimet, ai i Spilesë dhe ai i Lipcit janë shumë më afër njëri-tjetrit si nga tema dhe fryma ashtu dhe nga teknika, se sa ai i Lipcit me stecakët, – megjithëse që të dy, siç e kemi vënë re më parë, kanë pa tjetër lidhje edhe me artin e këtyre të fundit.
Këtej jemi të detyruar të nxjerrim përfundimin se të dy komplekset, ai i Spile-Lipcit dhe ai i stecakëve, rrjedhin pak a shumë në mënyrë të pavarur nga të njëjtat burime.
Është diskutuar për një kohë të gjatë për lindjen e artit të stecakëve.
Nga ana ideologjike është menduar për bogumilizmin, gjë që nuk mund të pranohet për shkak të përdorimit të kryqeve, megjithëse në raste mjaft të rralla dhe pastaj sepse, sipas dokumentave historike dihet se, nën disa stecakë, janë varrosur të krishterët siç është rasti i anëtarëve të familjes së Miloradoviçëve në krahinën e Stolacit në Hercegovinë. – Nga pikëpamja e temave dhe e formave është menduar dhe për traditat e lashta sa edhe për ndikimet gotike, – që nuk mund të mohohen krejtësisht, po që nuk u japin stecakëve karakteristikën e tyre fillestare.
Me Spilenë dhe me Lipcin përpara nesh hapet perspektiva e kërkimeve të reja. Këtu është fjala për mundësinë e një tradite të gjatë autoktone të vënë tashmë në dukje, e cila, në kohën e feudalizmit të vendit, mori një hov të ri.
Kjo traditë, që ishte mbytur mjaft për një farë kohe, duke marrë parasysh trevën e mbuluar nga stecakët, si dhe nga Lipci dhe Spileja, mund të ishte një fill që mund të na çonte drejtpërdrejtë në epokën dhe në kulturën ilire.
Kjo është një hipotezë tërheqëse, por që ende ka nevojë të provohet.
Në këtë rast Spileja do të ishte njëri nga dokumentet më interesante të lidhjes të traditës së vjetër ilire me lindjen e kulturës së re shqiptare.
Nga ana tjetër, ne vëmë re edhe një zgjerim të ri të kësaj tradite jo vetëm në Shqipëri po edhe në pjesën qendrore e perëndimore të Ballkanit, që pikërisht, dikur ishin të mbuluara nga kultura ilire.
Në këtë drejtim ende pritet të bëhen kërkime të pasionuara.”
Dilema e tij është në përdorimin e kryqeve që bogomilet nuk i përdorshin, madje i refuzonin.
Herezia e bogomileve është herezia më e madhe e mesjetës në Ballkan.
Shqiptarët morën pjesë në këtë herezi.
Boskovič nuk bën dallimin midis pikturave shkëmbore bogomile dhe vendosjeve mbi to të kryqeve si një simbolikë triumfuese të ortodoksizmit Bizantin.
Kjo e zgjidh enigmën.
Unë e kam kundërshtuar tezën e Hammondit që pikturën shkëmbore të Spilesë në Tren e quan një krijim të kryqtarëve europianë. Kjo pikturë është dëshmi e bogomileve vendas në Devoll, që dihet se ka qenë qendër aktive e fuqishme e herezisë së bogomulizmit mesjetar.
Përsa i përket datimit të pikturës së Spilesë së Trenit nuk mendoj se është periudha e shekujve XII-XIV, por pikërisht shekulli XI, kur perandori Aleksi I Komnen i Bizantit persekutoi egërsisht bogomilet e Devollit.
Kjo përbën një terminus ante quem për datimin e pikturës. Moikom Zeqo në “Dita”.